در مورد تاريخ استفاده از مس نظرات ضد و نقيضي ديده مي شود. گروهي استفاده از آن را در حدود ۲۰ هزار سال پيش از ميلاد، و عده اي تاريخ استفاده آن را به حدود ۱۲ هزار سال پيش از ميلاد و به کشور مصر نسبت مي دهند. برخي ساکنان اوليه ايران را نخستين ذوب کنندگان و استفاده کنندگان از فلز مس تصور مي کنند و تاريخ آن را به حدود ۹ هزار سال پيش از ميلاد مي دانند. با اين حال، به نظر بسياري از باستان شناسان استخراج و ذوب مس توسط ساکنان اوليه ايران و در محلي به نام تل ابليس صورت گرفته است.

براساس شواهد باستان شناسي و معدن کاري قديمي، مرکز، شرق و شمال ايران داراي کهن ترين پيشينه فلزگري مي باشند. اواخر هزاره هفتم در ايران را مرحله گذر از عصر نوسنگي به عصر فلزات مي دانند، در حالي که عصر نوسنگي در اروپا تا هزاره چهارم ادامه داشته است.
در سال ۱۹۶۶ در فرانسه مجسمه گوسفندي از فيروزه ساخته شده بود و در موزه اي به عنوان هنر ۷۰۰۰ ساله ايران، به تماشاي همگان گذاشته شد و اين موضوع نشان از آن دارد که تاريخ استخراج و به کارگيري فيروزه در ايران، به بيش از ۷۰۰۰ سال پيش مي رسد

. همچنين کوره هاي قديمي ذوب فلزات و سرباره هاي باقيمانده آنان، در دامنه رشته کوه هاي زاگرس و البرز تا کوير يزد، کرمان ، قم ، کاشان ، خراسان و همچنين در دامنه رشته کوههاي بلوچستان مانند سرباره هاي معدني مس چهل کوره و معادن متروکه سرب و روي بين ناحيه خارستان و بيد ستر تفتان حاکي از مهارت نياکان ما در امر استحصال فلزات از مواد معدني دارد.

وجود کلمه aios به معني فلزات در زبان هند و اروپايي، نشان دهنده اين است که تمدن هند و اروپايي پيش از مهاجرت، به عصر فلزات رسيده اند. اين کلمه در لاتين aes به معني مفرغ و مس و در سانسکريت به ayas يعني آهن تبديل شده است. واژه آهن در زبان پارسي مشتق از آسن asen (در زبان کردي) مي باشد که واژه هاي آيزن eisen (آلماني) و آيرون iron (انگليسي) از آن مشتق شده است.

از آغاز هزاره سوم پيش از ميلاد، در نوشته هاي دوره هاي پادشاهي سومري، بابلي و ايلامي اغلب از پيشرفت هاي ايرانيان در زمينه صنعتي ، معدني و بازرگاني ياد داشته است. در اين مراکز صنعتي، فلزگرايي و سفالگري – صنعت سنگ صابون و سنگ مرمر، رونق فراواني داشته است و همچنين در کارگاههاي آنها سنگ هاي نيمه قيمتي چون عقيق ، سنگ لاجورد و فيروزه توليد، شده است.

آغاز عصر مفرغ (برنز) در ايران، درست همزمان با ۲ هزار سال پيش از ميلاد بوده است. کشف مفرغ موجب ساخت بيشتر اشياي فلزي و تقاضاي روزافزون مواد خام شد. احتمال مي رود که معدن قلع ده حسين در نزديکي شازند در اين زمان شناخته شده باشد. بين سالهاي ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ ميلادي، فلز آهن نيز در ايران به کار گرفته شد. کاربرد عمومي فلز آهن، در جنگاوري و کشاورزي، اوضاع تجارت را در آغاز هزاره اول تغيير داد زيرا اين تجارت بر پايه خريد و فروش مس و فلزاتي بود که با مس ترکيب مي شوند. احتمال مي رود که کانسارهاي آهن شاه بلاغ (جنوب زنجان)، ماسوله و گل گهر در اين برهه از زمان شناخته شده اند.

در نيمه دوم هزاره اول پيش از ميلاد، با تاسيس دولت نيرومند هخامنشي، شناخت زمين و بهره برداري از ثروت هاي نهفته آن، روبه گسترش نهاد و استخراج مس، طلا، نقره، سرب، روي و ديگر فلزات به فراوانترين حد خود رسيد. ايرانيان در اين زمان، از آهن در تهيه پولاد استفاده مي کردند و در تهيه جنگ افزار و ساختن پل استفاده مي نمودند

و سپس اين پل ها را با قير اندود مي نمودند که هنوز هم بدون زنگ زدگي باقي مانده اند. همچنين براي استحکام ساختمان هاي تخت جمشيد و پاسارگاد، از آهن و سرب استفاده شده است. در اين دوره طلا و نقره نيز کاربرد فراواني داشته است و تصور مي شود که معادن طلاي زرشوران تکاب، زرين اردکان يزد، کوه زر دامغان، کوه زر تربيت حيدريه، قلعه زري بيرجند، سرب و روي کوه سورمه فيروزآباد، آهن نيريز و فيروزه نيشابور در اين دوره ايجاد شده اند.

در دوره ساسانيان کانسارهاي سرب، روي، مس، طلا و آهن زيادي شناخته شده اند. يشتر اشياء و ابزار فلزي که در حفاريهاي باستان شناسي به دست آمده، متعلق به دوره ساساني مي باشد و از جمله معادني چون سرب و نقره نخلک، سرب و نقره خارستان و سرب و نقره آهنگران ملاير قابل اشاره است.

با حمله اعراب به ايران، فعاليت هاي معدني زماني را به انحطاط گذراند. اما در سده هاي سوم و چهارم که به نام دوره رنسانس اسلام ناميده شده است، صنايع فلزي و معدن کاري بتدريج رونق نهاد.

در دوره صفويان استخراج از معادن زيرزميني انجام گرفت و در اين دوره قلع در اين يافت نمي شد اما آهن و فولاد، طلا و نقره به مقدار زيادي استخراج مي شد. در دوره قاجاريه و به ويژه زمان اميرکبير، اقداماتي براي بهره برداري از معادن طلا به عمل آمد. از معدن طلاي موته در نزديکي دليجان در اين دوره نيز بهره برداري شده است.

آرسنيک به مقدار زيادي به صورت زرنيخ زرد و قرمز در کردستان و حوالي قزوين ديده شد. همچنين گوگرد، نمک طعام، شوره و زغال سنگ به صورت معادن روباز يافت شدند. در اين دوره نفت و سنگ نمک از جزيره قشم، گل اخري در جزيره هرمز و ابوموسي، گوگرد در شرق و غرب بندرلنگه و فيروزه در نيشابور يافت شدند.

در اوايل سده چهاردهم هجري خورشيدي، با پيدايش ثبات اوضاع سياسي در ايران، برنامه هايي در جهت صنعتي شدن کشور انجام گرفت مانند احداث مجتمع ذوب آهن و ذوب مس و کارخانه هاي بافندگي، قندسازي و سيمان

نخستين فعاليت هاي معدني از سوي دولت در حدود ۱۳۱۳ در مناطق انارک و شمشک آغاز گشت. در سال ۱۳۱۶ معدن زغال سنگ گلندرود (در استان مازندران) گشايش يافت. همچنين معادن سرب و روي در حوضه هاي انارک – اصفهان – يزد، معادن مس عباس آباد و زنجان نيز مورد اکتشاف و بهره برداري قرار گرفتند. در سال هاي بين ۱۳۴۰ – ۱۳۳۲ مطالعات زمين شناسي توسط شرکت هاي نفت در پهنه هاي رسوبي تمرکز يافت و امکان وجود نفت و گاز در آنها مورد ارزيابي قرار گرفت.

منبع : magirans.com